Demony kobiece w polskiej prozie fantasy XXI wieku na wybranych przykładach (w kontekście słowackim i czeskim)

Mgr. Anna Justyna DRAGAN

Doctoral thesis

Demonesses in Polish fantasy prose of 21st century in selected examples (in Slovak and Czech context)

Abstract:

Analizy zawarte w niniejszej dysertacji przeprowadzane są w odniesieniu do powieści i opowiadań polskich, słowackich oraz czeskich autorów. Praca obejmuje ograniczony okres czasu (od początku XXI wieku). W teoretycznej części pracy w formie systematyzująco-przeglądowej przedstawiany jest przebieg zadamawiania się gatunku fantasy w krajach Słowiańszczyzny zachodniej (Polsce, Słowacji, Czechach), przy czym największy akcent kładzie się na zjawiska zachodzące w obrębie twórczości rodzimej (zachodniosłowiańskiej), zagraniczną przywołując wyłącznie kontekstowo. Ponadto dyskusji poddaje się kwestię powszechnie uznawanej za podgatunek tzw. "słowiańskiej fantasy". Zwracając uwagę na terminologiczną nieścisłość danego terminu postuluje się zastąpienie tej nazwy określeniem etnofantasy. Celem tej części dysertacji jest pogłębienie wiedzy w zakresie fenomenu obecnego w literaturze rodzimej, jaki nie zyskał dotychczas dostatecznej uwagi środowisk naukowych. Opisy i analizy włączone do części praktycznej dysertacji skupiają się na kreacjach literackich kilku wybranych demonów żeńskich, których nazwy asygnują przynależność do kultury słowiańskiej. Wśród postaci zyskujących szczególną uwagę znajdują się: baba-jaga, wiedźma, czarownica, wieszczka, zmora, rusałka, wiła. Głównym celem badań jest ukazanie sposobów portretowania komponentu demonicznego przez współczesnych pisarzy etnofantasy oraz analiza zakresu dokonywanych przez nich przesunięć i dopełnień semantycznych na linii: ludowy pierwowzór współczesna figura literacka o korzeniach folklorystycznych. Zamierzeniem jest także ustalenie roli, miejsca i funkcji wybranych demonów kobiecych w literackich światach przedstawionych, do których należą m.in.: dookreślanie przestrzeni, uwypuklanie granicy ludzki-nieludzki, upostaciowienie dobra i zła, tworzenie efektu lustra dla innych postaci, wspieranie protagonisty lub występowanie jako jego adwersarze, obnażanie stereotypowości i nieracjonalności dawnych kolektywnych wyobrażeń, uwiarygodnianie naśladowanej rzeczywistości historycznie odległej. Istoty nadnaturalne bardzo często odgrywają istotne role w światach etnofantasy: są protagonistami lub antagonistami, donatorami, przewodnikami, opiekunami, mediatorami oraz dyspozytorami szczególnej wiedzy i mocy. Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, że postaci literackie o ludowym rodowodzie w ramach etnofantasy często nie zatracają swojego kulturowego zakorzenienia. W przebiegu analiz obserwuje się zwrot ku antropologii kultury. Wysuwane jest spostrzeżenie, że w przypadku figur literackich o ludowym rodowodzie w zakresie literatury fantasy dochodzi do wyraźnego oswojenia dawnego kulturowego obcego. Podejmując myśli R. Kapuścińskiego oraz M. Zaleskiego przekonuję tutaj, że demony literackie przestają być obcym w uprzednim tego słowa znaczeniu, stają się po prostu innym, niekiedy nawet rozumianym jako rewers "tego samego". W dysertacji śledzi się także rodzaje źródeł inspiracji pisarzy tzw. "słowiańskiej fantasy". W przebiegu prowadzonych analiz pojawia się ponadto nawiązanie do kultury popularnej wskazujące na przykłady obecności demonów słowiańskich w innych formach i gatunkach pozaliterackich. Podjęte badania wymagały wytworzenia systemu umożliwiającego komparację rozległego i zróżnicowanego materiału. Propozycją w tym zakresie przedstawioną w dysertacji stała się aplikacja na teksty literackie "układu fasetowego". Rozwiązanie to pozwoliło na przeprowadzenie analiz poszczególnych postaci z wykorzystaniem metody komparatystycznej według powtarzalnego wzoru obejmującego takie kategorie jak: proweniencja, przestrzeń, czas, działania, właściwości, wygląd, atrybuty, funkcja i znaczenie. Badania przeprowadzone zostały z wykorzystaniem prac naukowych z różnych dyscyplin humanistycznych oraz ze zwróceniem uwagi na zróżnicowane k

Abstract:

onteksty m.in.: literaturoznawczy, lingwistyczny, etymologiczny, folklorystyczny, socjologiczny, religioznawczy i antropologiczny.

Abstract:

The analyses presented in this dissertation are conducted in relation to novels and short stories by Polish, Slovak and Czech authors of fantasy literature. This research work is limited to a specific period of time (from the early 21st century). The research is conducted with the use of scientific works from various humanistic disciplines with diverse contexts: literary, linguistic, etymological, folklore, sociological, religious and anthropological. The theoretical part of the dissertation contains an overview and a systematization of trends and phenomena occurring within the fantasy genre since its onset in the Western Slavic countries. The greatest emphasis is placed on native literature and literary studies. This section discuss the issue commonly recognized as a subgenre the so-called "Slavic fantasy". The examples are derived from literary texts which are commonly tagged as a "Slavic fantasy". In the view of the terminological inaccuracy of this term, it is proposed to consider replacing the term with ethnofantasy. The aim of the first section is to deepen the knowledge of the phenomena present in native literature, which so far has gained minimal attention from the scientific community. The descriptions and analyses included in the practical part of the dissertation focus on the literary creations of several selected demonesses whose names are assigned to Slavic culture. The main objective of the research in the core part is to investigate the ways in which demonic components are depicted by contemporary fantasy writers. The aim is to analyze the extent of semantic shifts performed by the authors, which is reflected in the comparison between the prototype folklore figure and contemporary literary character. The purpose is also to determine the role, place and function of selected demonesses in the literary worlds the respective authors attempt to portray. The research conducted leads to the conclusion that the purpose of their presence in the authors' various fictional worlds includes: clarifying the space, creating a mirror effect for other characters, supporting the protagonist or acting as the antagonist, marking the human-inhuman boundary, exposing the stereotyping and irrationality of the collective imagery, and authenticating imitated distant historical reality. For this research, it was necessary to create a system that allows the comparison of extensive and varied material. The proposal in this scope in this dissertation is the application to literary texts "facets system". The solution allows the performance of analyses of each of the selected characters using the comparative method in accordance to a repetitive pattern. This includes such categories as: origins, habitat, time, actions, special skills, appearance, attributes, function and meaning. Supernatural beings often play vital roles in the worlds of fantasy. They can be protagonists or villains, donors, guides, guardians, and mediators or dispatchers of special knowledge and power. The conducted research allows us to conclude that the literary figures of folk pedigree within the framework of "Slavic fantasy" often do not lose their cultural roots. The examination of the literary figures in relation to the category of Own-Alien is carried out in the prism of cultural anthropology. The attention is drawn to the fact, that in the case of literary figures of folk origin in the field of fantasy literature, the former cultural Alien invariably comes to be tamed. The author of this study concludes that literary demons cease to be aliens in the former sense of the word, as they become simply Others, sometimes even understood as the reverse of the "Same". This dissertation also investigates and explores the sources of inspiration of "Slavic fantasy" writers. In the course of conducted analyses, there are also references to popular culture, evidence of the existence of Slavic demons in other contemporary non-literary forms and genres.

Keywords

XXI wiek, literatura zachodniosłowiańska, proza fantasy, "słowiańska fantasy", demony kobiece, folklor

Language used: Czech

Date on which the thesis was submitted / produced: 28. 8. 2017

Thesis defence

PALACKÝ UNIVERSITY OLOMOUC

Faculty of Arts

Doctoral programme / field:
Philology / Comparative slavonic Philology